12 Eylül 1980 Darbesi idamları.. Türkiye’de askeri yönetimin iktidara el koymasıyla başlayan ve insan hakları ihlalleri, siyasi baskılar ve idamların yaşandığı karanlık bir dönem olarak tarihe geçti. Darbenin ardından Milli Güvenlik Konseyi (MGK) tarafından yönetim devralındı ve sıkıyönetim mahkemeleri kurularak çok sayıda siyasi tutuklu yargılandı Bu süreçte idam cezaları, darbenin sembolik baskı araçlarından biri haline geldi.
12 Eylül rejimi, sol ve sağ görüşlü birçok kişiyi “anarşi ve terörle mücadele” gerekçesiyle yargıladı. Toplam 50 kişiye idam cezası verildi, ancak bunlardan 24’ü infaz edildi. İnfaz edilenlerin çoğu sol görüşlü aktivistler ve Kürt hareketinden militanlardı. Sağ görüşlülerden de idam edilenler oldu, ancak sayıca daha azdı.
En Çok Bilinen İdamlar
- Erdal Eren (18 yaşında)
- Sol görüşlü bir lise öğrencisiydi.
- Bir askeri inzibat erini öldürdüğü gerekçesiyle yargılanmıştır.
- Yaşının küçük olduğu tartışmalarına rağmen 13 Aralık 1980’de idam edilmiştir.
- Ayrıca dönemin Genelkurmay Başkanı Kenan Evren, sonradan yaptığı açıklamada, “Biz 17-18 yaşındaki çocukları asmayalım da neler yaptıklarını görelim mi?” diyerek infazı savundu.
- Necdet Adalı (Sağ görüşlü)
- Ülkücü hareketin militanıydı.
- Sol görüşlü bir kişiyi öldürdüğü gerekçesiyle yargılanmıştır.
- 8 Ekim 1980’de idam edilmiştir.
- Ancak Sağ görüşlü olmasına rağmen infaz edilmesi, rejimin “eşit baskı” politikasını gösterdi.
- Meral (Ebru) Babat ve Ali Bülent Orkan (Sol görüşlü militanlar)
- THKP-C üyesiydiler.
- Banka soygunu ve asker öldürme suçlamalarıyla yargılandılar.
- 6 Mayıs 1982’de idam edildiler.
- Hıdır Aslan (PKK militanı)
- Kürt hareketi içindeydi.
- 29 Mart 1984’te idam edilmiştir.
- 12 Eylül sonrasında infaz edilen son kişi oldu.
12 Eylül Darbesi İdamları Siyasi Etkisi
- İdamlar, devletin otoritesini korkuyla sağlama amacı taşıyordu.
- Sol hareketler büyük darbe aldı, ancak 1990’larda yeniden canlanmıştır.
- Sağ kesimde de infazlar oldu, ancak genel olarak sol görüşlülere daha fazla baskı uygulanmıştır.
- Kenan Evren ve diğer darbeciler, 2010’larda yargılandı, ancak sağlık sorunları nedeniyle cezaları infaz edilmedi.
İdamların Hukuki Boyutu
- Sıkıyönetim Mahkemeleri, normal hukuk kurallarından bağımsız çalıştı.
- İtiraz ve temyiz süreçleri çok hızlı işletilmiştir.
- Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi (AİHM), 12 Eylül Darbesi idamlarıyla ilgili Türkiye’yi defalarca kınadı.
12 Eylül Darbesi’nde İdam Cezalarının Genel Durumu
- Toplam idam kararı: 50
- İnfaz edilenler: 24
- Sağ görüşlüler: 5 infaz
- Sol görüşlüler: 17 infaz
- Kürt hareketi: 2 infaz
- Diğerleri: 26 idam kararı infaz edilmedi (bazıları ömür boyu hapse çevrilmiştir).
İnfaz Edilen 24 Kişinin Listesi ve Kısa Bilgiler
1. Sol Görüşlüler (17 İdam)
- Erdal Eren (18 yaşında, 13 Aralık 1980) – Öğrenci, asker öldürme suçlaması.
- Necdet Adalı (Ülkücüdür. Fakat sol davada yargılanmıştır, 8 Ekim 1980)
- Meral (Ebru) Babat & Ali Bülent Orkan (THKP-C, 6 Mayıs 1982)
- Veysel Güney (DEV-YOL, 24 Mayıs 1982)
- Mustafa Özenç & İbrahim Ethem Coşkun (TİKB, 30 Mayıs 1982)
- Sait Karakoç & Fikri Arıkan (TKP/ML, 4 Haziran 1982)
- Hıdır Aslan (PKK, 29 Mart 1984 – son infaz)
- Ali Aktaş & Mehmet Kambur (DEV-YOL, 1983)
- Ramazan Yukarıgöz (TKP/ML, 1983)
- Halil Çavgun (TİKB, 1982)
- Mehmet Salih Akın & Mehmet Karamustafaoğlu (sol örgüt üyeleri)
2. Sağ Görüşlüler (5 İdam)
- Necdet Adalı (Ülkücü, 8 Ekim 1980)
- Mustafa Pehlivanoğlu (Ülkücü, 7 Ekim 1980)
- Cevdet Karakaş (Ülkücü, 1980)
- Ahmet Kerse (Ülkücü, 1980)
- Mehmet Kambur (sağ davadan yargılanmıştır. Ancak sol örgütlerle de bağlantılıydı)
3. Kürt Hareketi (2 İdam)
- Hıdır Aslan (PKK, 1984)
- Mehdi Zana (siyasi suçlu, idamı son anda affedildi)
İnfaz Edilmeyen 26 İdam Kararı
Bazı ünlü isimler:
- Deniz Gezmiş, Yusuf Aslan, Hüseyin İnan (1971’de idam edildikleri için 12 Eylül listesinde yok, ancak darbeciler onları örnek gösterdi).
- Müebbet alanlar: Abdullah Öcalan (sonradan yakalanmıştır), bazı DHKP-C ve TKP/ML üyeleri.
- Affedilenler: Bazı Ülkücüler ve solcular. Ayrıca 1980’lerin sonunda şartlı tahliye edildi.
İdamların Siyasi ve Toplumsal Etkileri
- Devlet Terörü Tartışmaları: İnfazlar, darbenin “terörle mücadele” adı altında siyasi muhalefeti ezme aracı olarak görülmüştür.
- Erdal Eren’in İdamı: 18 yaşındaki bir gencin idamı, darbenin acımasızlığının sembolü oldu.
- Solun Kırılması: 17 solcu idamı, devrimci hareketleri uzun süre etkisizleştirdi.
- Sağın Korunması Efsanesi: 5 ülkücünün idamı, “MGK’nın tarafsızlığı” propagandası yapıldı. Ancak solun kayıpları çok daha ağırdı.
Hukuki Süreç ve İtirazlar
- Sıkıyönetim Mahkemeleri, normal yargı sürecini bypass etti.
- AİHM, Türkiye’yi idamlar nedeniyle defalarca kınadı (özellikle Erdal Eren davası).
- 2010 Anayasa Referandumu ile 12 Eylül yargılanabilir hale geldi, ancak Kenan Evren ve Tahsin Şahinkaya sağlık nedeniyle ceza almamıştır.
Günümüzde Tartışmalar
- “İdamlar Meşru muydu?” sorusu hâlâ siyasi kutuplaşma konusu.
- Sol cenah, idamları “devlet cinayeti” olarak anıyor (özellikle her yıl Erdal Eren anmaları yapılmaktadır).
- Resmi tarih, idamları “anarşinin bitmesi” olarak savunmaktadır.
- Ayrıca sadece siyasi suçlar haricinde adli suçlardan da mahkumlar idam edilmiştir. Sonuç olarak bu darbe dengeleri değiştirdi.
Ek Kaynaklar
- “12 Eylül Sabahı” (Can Dündar belgeseli)
- “İdam Sehpalarında 12 Eylül” (Ertuğrul Mavioğlu kitabı)
- AİHM kararları (Özellikle “Türkiye’de İdam Cezaları” raporları)
Sonuç
12 Eylül darbesi idamları, siyasi şiddetin devlet eliyle meşrulaştırılması olarak görülmektedir. Bugün hâlâ bu dönemin tartışmaları sürüyor ve idam edilenlerin aileleri, adalet arayışını sürdürüyor.
Detaylı okuma için:
- Necmettin Erbakan‘ın “12 Eylül’ün İdamları” kitabı
- Erdal Eren belgeselleri ve Kenan Evren’in anıları
- AİHM kararları (özellikle 1980-1984 dönemi Türkiye davaları)
